‘Van negen personen ontbreken gegevens, bij twee van hen door overlijden’. ‘In de maand september ontbreken muggendata door de onbegaanbaarheid van de weg’. Het zijn zinnen uit wetenschappelijke artikelen die vragen om een verhaal. Een verhaal dat beter in een column past dan in een wetenschappelijk artikel.
Sinds 2014 publiceer ik mijn columns ook in Medidact Infectieziekten, een vakblad voor infectiologen.
‘Het is een beste meid, maar ze is natuurlijk wel blank en vrouw. Dat mag ze zich wel iets meer realiseren.’ De opmerking van de Keniaanse arts was even eerlijk als verontrustend. Ik had het gevaar van de nationaliteit van mijn promovendus wel goed ingeschat. Maar voor het probleem van het vrouw zijn tussen voornamelijk mannelijke artsen en onderzoekers, had ik geen oog gehad. Een blinde vlek waar ik me steeds bewuster van word.
‘Ik kreeg meteen een rode kaart’, verzuchtte mijn Ethiopische promovendus. ‘Europese studenten krijgen zelfs bijna nooit een gele!’. In een kroeg in Addis Abeba had hij me net uitgelegd dat er tijdens zijn masterstage in Nijmegen een systeem was met gele en rode kaarten voor het zelfstandig gebruik van de flowcytometer. Als je als student die kwetsbare apparatuur eenmaal verkeerd had behandeld of vies achterliet kreeg je een gele kaart. Een tweede keer kreeg je rood en mocht je alleen nog onder strikte begeleiding je metingen uitvoeren. Afrikaanse of Indiase studenten, zo vertelde hij, kregen bij hun eerste fout al rood terwijl Europese studenten herhaaldelijk fouten mochten maken voordat hun zelfstandigheid in twijfel werd getrokken.
‘Welkom aan boord. De geschatte vliegtijd vandaag is ongeveer 5 minuten’. Inclusief inefficiënt taxiën is de reistijd van Brazzaville naar Kinshasa per vliegtuig ongeveer een halfuur. Met een totale afstand van 7 kilometer is het officieel de kortste internationale vlucht wereldwijd. De twee Afrikaanse hoofdsteden liggen aan weerszijden van de rivier de Congo en er gaat ook meerdere malen per dag een ferry waarmee totale reistijd korter is. Toch is het uiteraard ondenkbaar dat twee hoofdsteden niet met elkaar verbonden zouden zijn met een vliegdienst.
“Ik ga weer terug naar mijn hotelkamer om te oefenen”, zegt mijn zichtbaar ongelukkige promovendus. Zij is uit Ouagadougou naar New Orleans gekomen en mag haar werk mondeling presenteren. De hoofdprijs; de meeste andere leden van mijn lab hebben een posterpresentatie. Mijn francofone promovendus leert de in het Engels uitgeschreven presentatietekst uit haar hoofd; toegewijd als een Joods jongetje dat voor zijn Bar Mitswa oefent. Ik heb haar net de zaal laten zien waar ze morgen in actie mag komen. Het is een van de vier grootste zalen met plaats voor vele honderden toehoorders. “Ik ga weer oefenen”, zegt ze nogmaals zachtjes.
‘Ik heb even naar je voorstel gekeken’, meldt mijn Britse collega per Skype. ‘Het is prima. In het Swahili zitten wel een aantal uitdrukkingen die in Tanzania misschien gebruikt worden maar hier in Kenia niet’. De collega is arts, briljant epidemioloog, wiskundige, speelt trompet in een professionele band en spreekt vijf talen.
‘Wat je ook probeert, de promovendus is altijd de klos’, verzucht een deelneemster aan de cursus wetenschappelijke integriteit die ik coördineer. Tijdens de cursus spelen we het spel The Lab waarbij onze cursisten de rol aannemen van verschillende personages in het lab van een frauderende onderzoeker. Op belangrijke momenten maken de cursisten zelf een keuze waarmee zij de loop van het verhaal kunnen beïnvloeden. Hoewel het einde van het spel wisselt met de keuzes, lijkt één ding vast te staan: keer op keer verliest de klokkenluidende promovendus haar baan. Niet helemaal de boodschap die we hoopten over te brengen.
In 2017 werd in een deelstaat van India de verkoop van alcohol binnen een afstand van 500 meter van de grote autowegen verboden. De eigenaar van de Aishwarya Restobar, pal naast een autoweg gelegen, zag zijn inkomsten in gevaar komen. Prompt bouwde hij een doolhof waardoor bezoekers al slingerend iets meer dan 500 meter moesten afleggen naar de ingang van zijn populaire bar. Zijn bar mocht hierdoor alcohol blijven verkopen.
De kerstedities van de British Medical Journal reserveren altijd ruimte voor grappige artikelen. Een gerandomiseerde studie naar het effect van maandelijkse vitamine D suppletie op de nadelige gevolgen van aardbevingen, of een cohortstudie over het verdwijnen van theelepels op een Australisch onderzoeksinstituut. Dit jaar was er vlak voor kerst aandacht voor de toename van overstatements en optimistische woorden in de titels van onderzoeksartikelen. Denk hierbij aan woorden als novel, unprecedented, breakthrough en innovative. Het word novel verschijnt tegenwoordig in 7% van alle artikelen en als de trend doorzet, zal het in het jaar 2123 in iedere titel voorkomen.
“Hij doet niets”. De hond drukt zijn neus in mijn kruis; niet mijn definitie van ‘niets’. Ik heb het niet op honden. De hond en de mens gingen 90 miljoen jaar geleden ieder huns weegs in de evolutie en ik sta nog steeds volledig achter die stap. Toch blijkt dat irritante gesnuffel steeds vaker extreem handig. Zo lijken honden in staat prostaatkanker op te sporen. Overigens door het snuffelen aan urine en niet door hun natte neus in het kruis van een patiënt te plaatsen. Politiehonden worden sinds kort ook getraind in het herkennen van MRSA infecties in Nederlandse ziekenhuizen.
‘Hier zijn de foto’s van vandaag’. Ik bekijk de foto’s van de display van onze twee vriezers in Ouagadougou die me volgens afspraak zijn opgestuurd. Niets aan de hand: de displays geven -87°C en -86°C aan. Na serieuze vriezerproblemen een jaar geleden bezoekt een collega iedere zaterdag en zondag het laboratorium en rapporteert de foto’s in onze WhatsApp groep. Ik heb inmiddels bijna 200 foto’s van vriezerdeuren ontvangen uit Burkina Faso. Menig psychiater zou een hoogst ongebruikelijke obsessief-compulsieve stoornis vermoeden op basis van het fotomateriaal op mijn telefoon.
Sinds de start van de pandemie verschenen meer dan 200 wetenschappelijke artikelen over COVID-19 per dag. Met een conservatief gemiddelde van 3000 woorden per artikel komt dit neer op 450 woorden per minuut. Dag en nacht. De heftigheid, het volume en de wetenschappelijke waterigheid van veel COVID-19 artikelen doet denken aan cholera.
‘Het is er nog steeds niet veilig’, zegt Emmanuel terwijl hij in zijn espresso roert. Onderweg naar Kampala nemen we een koffiepauze in een wegrestaurant aan de Witte Nijl. Emmanuel is een zeer begaafd wiskundige die een promotieproject doet aan een Britse universiteit. Een paar jaar geleden is hij gevlucht uit het onstabiele oosten van zijn geboorteland, de Democratische Republiek Congo. We werken al jaren samen in een project, nét aan de Oegandese kant van de grens. Vanuit Oeganda kon hij de geweerschoten in zijn geboortedorp soms horen, al kwam hij er jaren niet. Als vluchteling werd hij in eerste instantie met argusogen bekeken. ‘De Oegandezen zagen me als een gelukszoeker’.
‘Dit voelt enorm verkeerd’, zucht een Israëlische evolutionair bioloog terwijl hij zijn jasje uittrekt. Zweetplekken onder zijn armen verraden de opgelopen spanning. Terwijl ik me probeer te concentreren op mijn aantekeningen zie ik vanuit mijn ooghoek een Noorse neurobiologe worstelen met haar hakken die duidelijk hoger zijn dan ze normaal in haar laboratorium draagt. Wij mogen onze excellentie pitchen in Brussel in de hoop een persoonlijke beurs van de European Research Council (ERC) te ontvangen.
Mijn telefoon trilde. ‘Je foto hangt op formaat 2x2m op het medewerkersplein!’, meldde een tekstbericht. Vol verbazing ging ik kijken. Zonder mijn toestemming was een foto van mij gebruikt voor interne reclame in het ziekenhuis. Met de kop ‘excelleren’ erboven.
Ik houd mijn telefoon zo hoog mogelijk in de lucht, in een poging een 4G-signaal op te pikken om een bericht te versturen. Op onze camping in de Morvan is nauwelijks mobiel bereik. In theorie ideaal om het werk te ontvluchten en écht te ontspannen, in de praktijk gewoon superirritant. Ik zit midden in een overleg met een collega in Japan over een duurzaamheidsartikel dat net is afgewezen door een tijdschrift en onmiddellijk ergens anders ingediend moet worden. Waarom weet ik niet precies, maar dit kan echt geen twee weken wachten.
“Zit er een bom in uw tas?” De dame op het vliegveld op Zanzibar kijkt me na haar vraag doordringend aan, speurend naar een teken van onraad. “Onze bagagescanner is al een aantal dagen kapot dus we vragen het maar gewoon”, legt ze uit
Ik keek vol ontzag naar de elegante analyses van mijn Amerikaanse collega’s. Met geavanceerde deep sequencing van een deel van het malariagenoom en een complex wiskundig algoritme hadden ze het voor elkaar gekregen malaria-infecties in ons cohort in Oeganda te ontrafelen. Individuele parasietklonen werden langzaam geklaard uit de bloedbaan, zo concludeerden ze, maar bleven gemiddeld 168 dagen ronddobberen. ‘Prachtig’, complimenteerde een collega, ‘…dat komt bijna exact overeen met de schattingen uit de jaren dertig’.
“De hele familie heeft voor mijn collegegeld gespaard.”Mijn Tanzaniaanse promovendus keek wat ongelukkig bij deze opmerking. Hij mocht niet falen. Sterker nog: hij moest zo succesvol worden als arts dat hij in de toekomst op zijn beurt andere familieleden een springplank zou kunnen bieden.
‘Misschien kun je wel de beste malariaonderzoeker van de wereld worden!’. In de ogen van mijn collega straalt een enthousiasme dat niet aanstekelijk werkt. Allereerst is het een vrij naïeve gedachte, ik ken tientallen onderzoekers die meer aanspraak op die titel zouden maken. Daarnaast is het een drijfveer van het jaar nul.
Er gebeuren wonderen aan de Gambiaanse kust. Oudere Europese dames strompelen moeizaam van de trap van hun chartervlucht om een paar dagen later als herboren over het strand te dartelen, hand in hand met een Gambiaanse jongen. ‘Het lijkt wel Lourdes in Afrika’, grapte een Catalaanse collega-onderzoeker.
Opkijkend van mijn microscoop zag ik een slang van meer dan een meter lang door de struiken glijden. Nyoka, nyoka, (slang, slang) klonk het paniekerig onder de wachtende patiënten. Kinderen werden snel door moeders op schoot genomen terwijl ik met een paar andere mannen stokken zocht.
‘Toevalsbevinding betekent doorbraak in de wereldwijde strijd tegen malaria’, kopte een krant. Eén journalist suggereerde zelfs analogie met de beroemde mislukte experimenten in het laboratorium van Louis Pasteur die aanleiding gaven tot nieuwe inzichten in immunisatie. Het hele proces, van ontdekking tot media-aandacht, illustreerde zowel serendipiteit als de uitdaging om wetenschappelijke nuance te vertalen naar een breed publiek.
‘Malariaonderzoek is alles voor me: het is mijn passie’, zei een Amerikaanse promovendus met wie ik in een onderweg was van het armoedige Oegandese Busia richting de hoofdstad Kampala. Haar buurvrouw, arts-onderzoeker, knikte vol herkenning.
‘Het wordt nooit wat met Afrika’, verzuchtte onze gast die inmiddels 5 dagen op vakantie was in noordwest Tanzania. Tijdens zijn vakantie, waarbij interactie met de lokale bevolking grotendeels beperkt was gebleven tot gesprekken over roofdieren met de chauffeur van een terreinwagen, had hij kans gezien tot een gewogen oordeel te komen over de nabije en verre toekomst van een continent met 1.2 miljard inwoners in 54 landen.
Ik kijk op uit mijn boek; neem de medepassagiers in me op. Onze gammele veerpont heeft zich in beweging gezet richting overzijde van de Witte Nijl in Oeganda. In dagen heb ik geen blanken gezien en ineens is daar een grote groep goedgeklede Amerikanen. Missionarissen. Een jonge man in een zwart pak loopt mijn kant op en gaat staan lezen bij de railing. ‘Wat lees je’, vraag ik, hoewel ik zijn boek al herkend heb. Hij toont me zijn bijbel. ‘En jij?’ Ik til mijn boek op en toon hem met een niet te onderdrukken glimlach mijn biografie van Charles Darwin.
Als kind tekende ik graag landkaarten van fictieve landen. In een tempo waar Wolters-Noordhoff enkel van kan dromen, rolden er gedetailleerde topografische prenten uit mijn handen. Compleet met spectaculaire vlaggen en onwaarschijnlijke munteenheden. Helaas zijn mijn ouders nuchtere Groningers en geen Amerikanen. Een Amerikaanse vader beloofde zijn dochter dat ze prinses kon worden en claimde daarvoor een stuk niemandsland in Afrika. De dochter ontwierp de vlag. Tot verbijstering van de vader stuitte zijn claim ter plekke op enige weerstand.
Als Marjolein opkijkt uit haar boek, slaat de schrik haar om het hart. Drie onbekende mannen met kapmessen lopen richting haar huis. “Dit was het dan”, schiet er door haar heen. “Een veel te kort leven, eindigend tijdens mijn eerste stageweek in Tanzania.”
‘Ik snap überhaupt niet dat je daar kunt werken’, reageert mijn kamergenoot als hij over mijn schouder meekijkt. Ik raadpleeg de website van buitenlandse zaken over de bewegingsvrijheid voor buitenlanders in Burkina Faso. Ik verwacht al jaren geen groene kleur meer te zien op de landkaarten. Groen betekent ‘veilig’ maar geel (veiligheidsrisico’s) is al lang de norm en ook oranje (enkel noodzakelijke reizen) is soms niet te vermijden.
“En wat gaat u doen aan de overbevolking?” Ik kijk de man verbijsterd aan. Deze reactie had ik niet verwacht toen ik zei malariaonderzoeker van beroep te zijn. Ik wil hem een verwensing naar zijn hoofd slingeren, maar hij heeft mij in zijn macht. Als douanier kan hij mij de toegang tot de Verenigde Staten ontzeggen. “Dat is een ander probleem, meneer”, zeg ik laf.
Met afgrijzen keek ik naar mijn gloednieuwe Chinese radiocassetterecorder. Mijn cassettebandje speelde te snel en in de luidsprekers fonkelden kitscherige lichtjes op de nieuwe maat van Rachmaninov. Ik had mijn best gedaan om een fatsoenlijk apparaat te kopen in een winkeltje in Ghana maar had onvoldoende opgelet. De Panasoanic radio bleek met die ene onopvallende extra letter een enorme miskoop.
Weg met onderzoek - we weten immers hoe het moet - deel die klamboes gewoon uit, poneerde Rosanne Hertzberger zaterdag 31 januari als oplossing van het malariaprobleem. Een dergelijk geluid van ‘geen denkwerk maar daden’ is de laatste tijd vaker te horen. Hierbij wordt een drogbeeld geschapen waarbij we slechts de vruchten van het onderzoek uit het verleden hoeven te plukken om ons te richten op distributie en gebruik hiervan. Een schadelijke afspiegeling van zaken want er zijn bijna geen vruchten meer en degene die er zijn vertonen rotte plekken.
“Het zijn luie relschoppers”. De Keniaanse arts is fel en kiest een andere kant dan ik had verwacht. We hobbelen met acht personen in een Landcruiser over een landweg nabij Pinglikani en bespreken het meest gevoelige onderwerp van het moment: een rechtszaak waarin zes Keniaanse onderzoekers een Brits-Keniaans onderzoeksinstituut aanklaagden voor ‘institutioneel racisme’. De zes beweerden dat ze onterecht op weinig prominente plekken op auteurslijsten van artikelen terechtgekomen waren en dat ze te weinig carrièremogelijkheden hadden gekregen. De rechter gaf hen gelijk en kende een schadevergoeding van 30 miljoen shilling (275.000 euro) toe.
‘Dit is het allernieuwste model’. De eigenaar van een piepklein winkeltje aan de oevers van het Victoriameer toont mij trots de nieuwe iPhone die hij verkoopt. Het model is zo nieuw, dat ik het in Europa nog niet ben tegengekomen. Het logo, een soort klokhuis in plaats van de gebruikelijke appel, boezemt geen vertrouwen in. Ik schiet in de lach en besluit het voorlopig bij mijn eigen simpele, maar wel onvervalste, mobiele telefoon te houden.
‘..., suiker, aarbeiensap uit concentraat, citroenzuur,...’, lees ik hardop voor vanaf het etiket van een fles aanmaaklimonade. Ik voer vanuit een supermarkt in Oeganda een peperduur telefoongesprek over de keuze tussen Ribena en een lokaal huismerk limonade met een vertegenwoordiger van de farmaceut Sanofi in Frankrijk. Omstanders kijken mij begrijpelijk aan alsof ik de weg kwijt ben.
‘Ik kan niet met hem in één ruimte zijn. Het project is me veel waard maar ik wil ook mijn kinderen zien opgroeien’. Ik ben verbijsterd. Een Gambiaan met wie ik al jaren samenwerk legt in omslachtige termen uit waar hij bang voor is. Een collega met wie hij onenigheid heeft, zal hem beheksen zodra ze met zijn tweeën zijn. Dat heeft de man eerder al bij anderen gedaan en die zijn er aan overleden, verzekert hij me.
Als onderzoeker met onregelmatige werktijden heb je recht op een paar verslavingen. Caffeïne is een van de mijne. Nu zou je denken dat koffiedrinken uitstekend te combineren is met het werken in landen als Kenia, Oeganda en Tanzania. Producenten van de beste kwaliteit Arabica koffiebonen. Helaas blijkt niets minder waar.
‘De handtekening van het hoofd van het huishouden is genoeg, we hoeven geen handtekening van de vrouwen’, vertaalt André Lin. We zijn bezig filmbeelden te verzamelen voor een documentaire. Iedereen die prominent in beeld komt moet een zogenaamd quitclaim formulier ondertekenen waarmee ze aangeven dat ze akkoord gaan met de opnamen. In dit huishouden waar we een baby met malaria een aantal dagen volgen, stuiten we op een veelvoorkomend probleem.
Op het moment dat mijn vrouw met een beurs van het Europese Centers for Disease Control in een vijfsterrenhotel in Athene verblijft, zit ik voor een Marie Curie project in een gammel hol in het economisch bijna even perspectiefloze Noord-Oeganda
Ik voel dat ik blaren op mijn handen heb. Triest eigenlijk, na een halfuurtje trekken aan een touw. Teveel gewend aan toetsenborden en pipetten. Samen met Silas ben ik aan het vissen op het meer dat vijftig meter van ons huis begint.
‘Daktari, ik heb een probleem dat me bezighoudt. U was gisteren bij mij op school en sindsdien… kriebelt er iets’. Ik zet mijn microscoop uit en geef de hoofdmeester een hand.
‘En morgen, 600?’ ‘Doe maar het dubbele, het kon wel eens druk worden.’ Muggen. In grote hoeveelheden. Samuel kan leveren wat ik wil. Hij zorgt er ook voor dat de muggen op tijd voedsel onthouden wordt, zodat ze flink hongerig zijn als de patiëntjes komen.
Reizen is een van de grootste avonturen in Afrika. Niet alleen door de gesteldheid van wegen in het regenseizoen, maar zeker ook door het rijgedrag van veel automobilisten.
Vertwijfeld kijk ik naar mijn pipet. Na een aantal weken dezelfde hoeveelheid bloed opnemen, kan ik op het oog wel ongeveer inschatten of het goed gaat. En dit lijkt nergens op.
‘Ze was hier net nog…’ De moeder kijkt verbaasd om zich heen. We zijn op huisbezoek. Kinderen die deelnemen aan onze studie moeten in totaal zeven maal naar de kliniek komen voor controle. Af en toe wordt er uiteraard een bezoek vergeten. Dan trekken we er met fiets of met de auto op uit om het kind thuis te onderzoeken de benodigde monsters te verzamelen.
