Voodoo als anticonceptie
‘Ik kan niet met hem in één ruimte zijn. Het project is me veel waard maar ik wil ook mijn kinderen zien opgroeien’. Ik ben verbijsterd. Een Gambiaan met wie ik al jaren samenwerk legt in omslachtige termen uit waar hij bang voor is. Een collega met wie hij onenigheid heeft, zal hem beheksen zodra ze met zijn tweeën zijn. Dat heeft de man eerder al bij anderen gedaan en die zijn er aan overleden, verzekert hij me. De onderzoeker op mijn project, een arts met een doctorstitel van een Engelse universiteit, is ervan overtuigd dat ook hij kan overlijden aan deze kwade kracht. Misschien niet direct, een vloek kan een aantal jaar moeten rijpen, maar hij zal uiteindelijk een mysterieuze dood sterven. Het besef van ziekte, lijden en dood is in veel Afrikaanse gemeenschappen anders dan in Nederland. In het laatste boek van Frank Westerman verzucht een missionaris dat elke vroegtijdige dood in zijn gemeenschap in Kameroen een reden krijgt toegedicht. Bijvoorbeeld hekserij of de wraak van een overleden voorouder.
Zelfs bij mensen die heel goed begrijpen hoe je besmet raakt met het aidsvirus of de malariaparasiet, blijft er een vraag waar de Westerse wetenschap geen antwoord op heeft: waarom word ik ziek en niet mijn buurman? Waarom vloog die malariamug mijn huis binnen en niet het wijd openstaande raam van de buren? Heeft iemand dit over mij afgeroepen? De vraag is nauwelijks anders dan de vraag die een Nederlandse patiënt zich stelt bij krijgen van een slechte prognose: waaraan heb ik dit lot verdient? Anders dan bij veel Nederlandse patiënten, is deze vraag in Afrika vaak geen uitdrukking van zelfmedelijnen maar het startpunt van de zoektocht naar causaliteit. En de oorzaak vind je niet in wetenschappelijke tijdschriften, maar zal eerder achterhaald worden door een lokale geneesheer die ontdekt waar de balans verstoord is. Van zo’n ziektebesef is de stap naar voodoo niet groot. Als ziekte en ongeluk het gevolg zijn van een verstoorde balans die opgemerkt kan worden door een traditioneel geneesheer, kan dezelfde traditie aangewend worden om de balans doelbewust te verstoren.
Het is makkelijk om dit als uitermate primitief te bestempelen. Maar een rationele omgang met lijden en ongeluk is overal ter wereld zeldzaam. Ondanks een overtuigend gebrek aan bewijs voor hun effectiviteit, wordt in Nederland jaarlijks voor 35 miljoen euro aan homeopathische middelen omgezet en zijn er zelfs in ziekenhuizen cadeauwinkels waar beschermkralen en geluksbuideltjes te koop zijn. Je wilt je er eenvoudigweg niet bij neerleggen dat je bepaalde zaken niet zelf in de hand hebt. Maar voodoo klinkt natuurlijk veel spannender; ik raakte er meteen door gefascineerd tijdens mijn eerste trip naar West Afrika. Van een Gambiaanse medicijnman kreeg ik een beschermend bandje dat je op je bovenarm draagt. De juju is van soepel leer en bevat een stukje korantekst. Je kunt juju’s voor alle doeleinden aanschaffen. De mijne beschermde tegen auto-ongelukken en zwangerschappen. Niet de meest logische combinatie maar waarschijnlijk een veelgevraagd pakket voor jongemannen. Als je de juju continu omhield, garandeerde de oude bebaarde medicijnman mij, was er geen enkele kans op een ongeluk of ongelukje. Een relevant element uit de gebruiksaanwijzing was wel dat je, uit respect voor de koran, je juju moest afdoen als je naar het toilet ging of met iemand gemeenschap had.
Nadat al mijn wetenschappelijke argumenten hadden gefaald, suggereerde ik bij mijn angstige collega een soortgelijke juju als bescherming tegen de boosaardige collega. Hij schudde zijn hoofd: de kracht was te groot. Op het moment dat ik vreesde dat het onderzoeksproject in duigen zou vallen door het onvermogen twee essentiële personen met elkaar te laten samenwerken, bleek de cultuurkloof minder groot dan gedacht. Als er echt nood aan de man is, is er maar een persoon die een oplossing kan aandragen: de moeder. De moeder van mijn collega was een vrouw van in de tachtig met één enkele voortand en een dikke bril. Na een gesprek van anderhalf uur gaf de moeder hem een omhelsing en een katholiek kruisje. Ze drukte hem op het hart dat hij met de collega moest praten en vertrouwen moest hebben in een goede afloop. Een begripvolle moeder, daar houdt de macht van voodoo op.